นายแพทย์โกมาตร จึงเสถียรทรัพย์ : เวทนานิยม “อคติของผู้ประเสริฐที่มองคนว่าด้อยกว่า ในนามของความดี”

คิดอีกทางถ้าเราใช้ ‘กรรม’ เป็นคำอธิบาย เราก็ไม่ต้องตรวจสอบหรือหาเหตุผลแล้ว เพราะคำว่าเวทนาหรือสงสารมากับความคิดแบบสงเคราะห์ มันคือการทำแล้วรู้สึกดีก็ถือว่าจบ ไม่ต้องสนใจกับโครงสร้างหรือความไม่เป็นธรรมอื่นๆ

ก็มีส่วนนะ เพราะทุกวันนี้ลำพังจะเอาตัวรอดก็ยากอยู่แล้ว การช่วยเหลือคนอื่นแบบที่ง่ายที่สุด คือ การสงเคราะห์ก็อาจจะเป็นคำตอบที่สะดวก แต่นอกเหนือจากการเวทนาและการสงเคราะห์ในระดับปัจเจกแบบไม่ตั้งคำถามแล้ว เราก็ยังสามารถให้ความช่วยเหลือในเชิงระบบได้ไม่ยาก เช่น การบริจาคเงินให้พรรคการเมืองที่มีนโยบายก้าวหน้า สนับสนุนองค์กรสาธารณะประโยชน์ที่ให้การช่วยเหลือที่ยั่งยืน หรือสนับสนุนกลุ่มที่เคลื่อนไหวเพื่ออนุรักษ์สิ่งแวดล้อม ส่วนหนึ่งการสงเคราะห์รายบุคคลเช่น ทำบุญ แจกของ อะไรพวกนี้มันก็สะดวกและง่าย แต่ขณะเดียวกันมันก็มีมิติทางความสัมพันธ์เชิงอุปถัมภ์อยู่ด้วย ผู้คนที่ทำเรื่องเวทนานิยมต่างๆ เหล่านี้ ส่วนหนึ่งก็กลายเป็นผู้มีบุญคุณ กลายเป็นสร้างระบบอุปถัมภ์ขึ้นมา ทั้งในสังคมการเมือง ที่ใช้เวทนานิยมสร้างคะแนนความนิยม เปลี่ยนพลเมืองเป็นผู้รับส่วนบุญ ผู้ประกาศนโยบายกลายเป็นนักบุญมาโปรยทาน  รวมทั้งบริษัทห้างร้านที่ทำ CSR เพื่อสร้างภาพพจน์องค์กรตัวเองได้ง่ายๆ ด้วยการไปบริจาคข้าวของ แต่ในขณะเดียวกันก็อาจดำเนินธุรกิจเอาเปรียบผู้บริโภค ผูกขาด หรือสร้างผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อม การช่วยเหลือแบบเวทนานิยมจึงกลายเป็นส่วนหนึ่งของการฟอกขาวธุรกิจสีเทาเหล่านี้

ที่ผ่านมา เรื่องประชากรกลุ่มเปราะบาง ถูกเล่าในแบบเวทนานิยม ซึ่งมันอาจจะเวิร์คในตอนนั้น แต่ตอนนี้มันอาจไม่แล้วเพราะไม่ได้ทำให้เราเข้าใจกันมากขึ้น อย่างนั้นเราควรเล่าเรื่องคนกลุ่มนี้ต่อไปอย่างไร 

เวลาเราเล่าเรื่องให้คนเห็นใจกันมันก็ไม่เลวร้ายเสียทีเดียว บางทีการช่วยเหลือเฉพาะหน้า มันก็สำคัญจริงๆ อย่างเขาที่เขากำลังอดตายตรงหน้าเรา ยังไงก็ต้องเอาอาหารให้เขากินก่อน ซึ่งมันก็อาจจะมีสถานการณ์หรือบริบทที่การช่วยเหลือเฉพาะหน้า แต่ต้องไม่ใช่การช่วยเหลือแบบเวทนานิยมที่กดทับผู้รับการช่วยเหลือในนามของความดี เพราะเงื่อนไขแบบเวทนานิยมมันมักจะเป็นสาเหตุของการเข้าไปหาประโยชน์จากกลุ่มที่แสดงตัวเป็นคนดี เป็นคนปรารถนาดี มีเมตตา ซึ่งนับวันจะยิ่งตรวจสอบได้ยาก

แต่การเล่าเรื่องแบบเวทนานิยม ต้องเข้าใจก่อนว่า การเขียนเรื่องใดๆ ก็แล้วแต่ ตัวละครหรือสถานการณ์ที่ถูกนำมาเขียน ส่วนใหญ่จะเขียนเพื่อให้เขามีชีวิตชีวาขึ้น มักเน้นที่ภาพเหมารวมของเขา เช่น ถ้าเราเขียนถึงเมียน้อย ก็จะมีภาพขึ้นมาเลยว่าเมียน้อยเป็นยังไง หรือถ้าเราเขียนถึงคนไร้บ้าน คนพิการ คนในสลัม ส่วนหนึ่งเราทำตัวละครเหล่านี้ขึ้นมาเพื่อให้คนอ่านจดจำและเข้าใจเขาได้ง่าย เรามีชีวิตอยู่ในสังคมได้ด้วยภาพเหมารวมซึ่งมีทั้งเชิงบวกและลบ เราจัดหมวดหมู่ของคนแล้วเราก็ดูภาพรวมว่าคนกลุ่มนี้มีลักษณะยังไง เราเติบโตมาในสังคมที่ฝึกให้จดจำคนผ่านภาพเหมารวมเหล่านี้ ภาพเหมารวมจึงเป็นเรื่องปกติที่มีอยู่แล้วในสังคม มันทำงานโดยการช่วยทำให้เราจัดความสัมพันธ์และรู้ว่าจะคาดหวังอะไรจากใคร

ในการเล่าเรื่อง เราก็อาศัยภาพเหมารวมในการสื่อสารกับผู้อ่าน ซึ่งมีทั้งบวกและลบ ปัญหาที่เราเจอทุกวันนี้ ไม่ว่าจะกลุ่มเปราะบาง กลุ่มชาติพันธุ์ หรือแม้แต่ผู้สูงอายุ เด็ก วัยรุ่น ก็จะถูกภาพเหมารวมในเชิงลบมาก อาจเป็นเพราะสังคมที่เร่งรีบทำให้เราเสพเรื่องที่ง่ายๆ ฟังเรื่องที่ไม่ซับซ้อน คนดีคนชั่วแยกจากกันได้ชัดเจน มันเร้าอารมณ์ได้ดีกว่าการต้องมาพิจารณาตรึกตรอง แต่เราก็ต้องแยกแยะว่าเรื่องเล่าที่เป็นงานศิลปะหรือวรรณกรรมชั้นดี ส่วนมากมักจะเป็นไปเพื่อการเปลี่ยนแปลงทัศนคติเหล่านี้ ให้คนเห็นว่า “ความเป็นมนุษย์” ที่ดำรงอยู่อย่างมีศักดิ์ศรีท่ามกลางความพิกลพิการของผู้คนและสังคม งานศิลปะทำให้เราเคารพและดื่มด่ำกับคุณค่าและความเป็นมนุษย์ที่อยู่ลึกลงไปกว่าปรากฏการณ์ฉาบฉวยเฉพาะหน้า เรื่องเล่าของกลุ่มคนที่เสียเปรียบหรือเปราะบางจึงไม่จำเป็นต้องผลิตซ้ำการตีตรา แต่มันอาจทำหน้าที่ปลดปล่อยหรือเปิดโปงโครงสร้างอำนาจที่กดทับเขาเหล่านั้นก็ได้

ผมว่าถ้าเราสร้างความเข้าใจในเรื่องราวและชะตากรรมของคนเหล่านี้ให้คนเข้ามาสัมผัสได้มากขึ้น เรื่องราวเหล่านี้ก็จะถูกบอกเล่าให้คนได้ยิน โดยเฉพาะการสร้างพื้นที่และโอกาสที่จะให้เขาได้เล่าเรื่องราวของเขาเอง เป็นเรื่องที่ถูกบอกเล่าด้วยสรรพนามบุรุษที่หนึ่ง ก็จะทำให้คนเข้าใจเรื่องราวมากขึ้น นี่คือเหตุผลว่าทำไมเราเน้นเรื่องเสียงที่คนไม่ได้ยิน

ถามแบบซื่อๆ เลยค่ะ ทำไมคนเรามีอคติต่อกันได้ง่ายมากเลย

อันนี้มันไม่ได้เป็นปรากฏการณ์ที่เกิดขึ้นแค่ในประเทศ แต่เกิดขึ้นทั่วโลก เราอาจจะเรียกได้ว่ามันเป็นผลผลิตของยุคสมัยก็ได้ เพราะในยุโรปหรือในอเมริกาเองก็เกิดอคติขึ้นมากับกลุ่มคนต่างๆ เยอะ และเกิดเป็นความรุนแรงด้วยซ้ำ เช่น การกระทำต่อคนผิวดำ ผู้อพยพลี้ภัย หรือแรงงานต่างชาติ คนผิวดำเองก็มากระทำคนเอเชีย คนผิวขาวก็ไปกระทำกับกลุ่มชาติพันธุ์อื่น 

ผมว่าส่วนหนึ่งที่ทำให้เราอคติต่อคนได้ง่ายขึ้น เพราะโลกที่เราอยู่ในปัจจุบัน เราสร้างโลกแวดล้อมที่มีคนที่เหมือนๆ กับเรามากขึ้นตลอดเวลา ผู้คนก็จับกลุ่มในความชอบเหมือนๆ กัน เพื่อนที่ไม่ชอบเราก็อันเฟรนด์ไป มันก็จะเป็น echo chamber เป็นโลกเป็นถ้ำที่ปลอดภัยของเรา ที่ก้องเสียงสะท้อนของตัวเอง พอมีคนที่แตกต่างจากเรา เราก็รู้สึกไม่ใช่พวกเรา ความเป็นอื่นถูกสร้างมาจากอัตตลักษณ์ของกลุ่มที่แข็งแรง ผมคิดว่าแนวโน้มจะเป็นแบบนี้ เพราะฉะนั้นแง่หนึ่งที่จำเป็น คือจะทำยังไงให้เกิดการสนทนาข้ามกลุ่ม เหมือนสมัยก่อนที่มีความแตกต่างทางศาสนา เขาก็จะพยายามสร้าง inter-faith dialogue คือการสนทนาข้ามทางความเชื่อ อันนี้ก็มีความจำเป็น