“สะสมทรัพย์ สะสมสุขภาพ สะสมเพื่อน ใช้ชีวิตแบบพึ่งพาตัวเอง” เตรียมตัวแก่แบบไม่ต้องคิดว่าตัวเองจะมีลูกหรือไม่ จาก นพพล วิทย์วรพงศ์ นักเศรษฐศาสตร์ที่สำรวจ ‘ความสุข’ ของผู้สูงวัยไทย

‘สำหรับคนสูงวัย แค่มีลูกหลานอยู่พร้อมหน้าก็สุขใจแล้ว’ อาจารย์คิดเห็นอย่างไรกับประโยคนี้

จากการศึกษาเราพบว่า การมีลูกทําให้ทั้งสุขภาพ เงิน และการมีส่วนร่วมในสังคมเพิ่มขึ้นได้  แปลว่าผู้สูงอายุที่มีลูก มีแนวโน้มที่จะมีสุขภาพดีกว่า มีเงินมากกว่า และมีส่วนร่วมในสังคมมากกว่าคนที่ไม่มีลูก เราจะเห็นได้ว่า การมีลูกเป็นเงื่อนไขของการมีความสุขของผู้สูงอายุในประเทศ ณ ปัจจุบัน เพราะว่าลูกส่งผลต่อทุกปัจจัยที่ทําให้เกิดความสุขได้

แต่ความสุขนี้ไม่ได้มาจากตัวผู้สูงอายุเอง การมีลูกดันเป็นเงื่อนไขของความสุข มันก็สะท้อนให้เห็นว่า สังคมไทยผู้สูงอายุเปราะบางมาก เพราะว่าต้องพึ่งพาบุตรหลานอย่างมาก โดยเฉพาะในสภาวะที่สังคมต่อไปคนจะมีลูกน้อยลงเรื่อยๆ

หนึ่งในปัจจัยความสุขของผู้สูงวัยไทยมาจากการมีลูก สิ่งนี้กำลังจะบอกอะไรเรา

มันมีความไม่แน่นอนค่อนข้างเยอะ เพราะคนอาจจะเลือกไม่มีลูกก็ได้ หรือเรารู้ได้ยังไงว่า การมีลูกมันจะช่วยจริงๆ วันหนึ่งเขาอาจจะช่วยได้ แต่อีกวันเขาอาจจะช่วยไม่ได้แล้ว เพราะฉะนั้น เราเลยอยากให้คนที่กําลังจะเป็นผู้สูงอายุต้องเตรียมตัวเรื่องนี้ เพื่อให้ตัวเองมีความสุขได้เองมากที่สุดเท่าที่จะเป็นไปได้ โดยไม่ต้องพึ่งพาจากบุตรหลานหรือใคร เราควรดูแลตัวเองและมีความสุขด้วยตัวเองได้ในวัยเกษียณ

เราไปถามคนวัยทํางานด้วยว่า ในอนาคตแหล่งรายได้ที่สําคัญสุดจะเป็นอะไร บางกลุ่มก็จะมองว่าแหล่งรายได้ที่สําคัญสุด คือ ครอบครัว จุดนี้เองที่เราพบว่า เมื่อไหร่ก็ตามที่แหล่งรายได้ที่สําคัญสุดในวัยเกษียณเป็นครอบครัว ตัวเขาในฐานะที่เป็นคนวัยทํางานจะมีแนวโน้มในการออมน้อยลง สะท้อนให้เห็นความเปราะบางเหมือนกัน แปลว่าในอนาคตเขาก็จะหวังพึ่งลูกหลานทันที การหวังพึ่งบุตรหลานไม่ใช่เรื่องผิด แต่ว่าความหวังนั้นมันอาจจะไม่เป็นจริงเสมอไป การมีลูกไม่ได้การันตีว่าเขาจะดูแลเรานะ

ความมั่นคงก็เป็นเรื่องสำคัญไม่แพ้ความสุข หลายคนหวังพึ่งการดูแลของลูกหลานช่วงบั้นปลาย ในมุมอาจารย์คิดว่าผู้สูงอายุควรเตรียมพร้อมเรื่องนี้ได้อย่างไรบ้าง

มีประมาณ 3 แหล่งหลักๆ แหล่งที่ 1 คือ ผู้สูงอายุจะได้จากครอบครัว เช่น บุตรหลาน เป็นเรื่องที่ยังคงเกิดขึ้นได้ แหล่งที่ 2 คือ ตัวผู้สูงอายุเองเป็นคนหา และแหล่งสุดท้าย3 คือ รัฐ 

จากการศึกษาของเราสะท้อนให้เห็นเลยว่า ปัจจุบันครอบครัวเป็นเงื่อนไขในการเกิดความสุขของผู้สูงอายุ และฝากความหวังให้เขาช่วยดูแลตัวเอง ทำให้คนวัยทํางานมีแนวโน้มออมน้อยลง วางแผนการเงินสำหรับช่วงนั้นก็จะลดลง เรื่องนี้เป็นเรื่องที่เกี่ยวข้องกับรัฐอย่างแน่นอนรัฐ รัฐต้องมีส่วนร่วมด้วย

แต่ในอนาคตมันอาจจะไม่ได้เป็นแบบนี้แล้วนะ เพราะคนมีลูกน้อยลง หมายความว่าเราก็ต้องพึ่งพาตัวเองมากขึ้นถูกไหม? และรัฐก็อาจจะต้องช่วยมากขึ้นในระดับหนึ่ง แต่ถ้าเรามองว่ารัฐอาจจะปรับตัวหรือมีสวัสดิการดีๆ ไม่ทันตอนเราแก่ เราก็ยิ่งต้องพึ่งพาตัวเองมากขึ้นนะ เราเลยอยากให้คนเตรียมตัวแก่แบบยังไม่ต้องคํานึงว่า ตัวเองจะมีลูกหรือไม่ นี่แหละที่สำคัญ

นโยบายและสวัสดิการที่รองรับผู้สูงอายุได้ควรจะมีหน้าตาเป็นอย่างไร

เวลาพูดถึงนโยบายผู้สูงอายุ เรามองแค่ผู้สูงอายุในปัจจุบันอย่างเดียวไม่ได้ ต้องมีการเตรียมการให้กับผู้สูงอายุในอนาคตด้วย นโยบายกับวัยทํางานในปัจจุบันต่างหากที่สำคัญ จะทําให้เขาเป็นผู้สูงอายุที่มีความสุขได้หรือไม่ได้

เช่น ระบบบํานาญ ตอนนี้ 70 – 80% ของแรงงานไทย เป็นแรงงานนอกระบบ ซึ่งแรงงานนอกระบบโดยนิยาม ก็คือไม่มีระบบเงินเกษียณนะ อยากมีเงินเกษียณต้องออมเองเท่านั้น แล้วก็ต้องตั้งคําถามว่า ประเทศไทยมีเครื่องมือในการออมอะไรบ้าง ที่จะจูงใจให้คนออม หรือการเตรียมความพร้อมด้านสุขภาพร่างกายก็ด้วย ถ้าคนในสังคมยังดื่มเหล้า สูบบุหรี่เยอะ ในอนาคตเมื่ออายุเยอะขึ้น ก็มีแนวโน้มเกิดปัญหาสุขภาพ

ดังนั้น รัฐควรลงทุนกับการเตรียมความพร้อมให้วัยทำงานตอนนี้ เพื่อให้พวกเขากลายเป็นผู้สูงอายุที่มีคุณภาพ และมีความสุขได้มากขึ้น เมื่อพูดถึงเรื่องนี้ มันก็สะท้อนให้เห็นว่า นโยบายทั้งหมดมันสัมพันธ์กันที่จะทำให้คุณภาพชีวิตของคนคนหนึ่งดีเวลาพูดนโยบายผู้สูงอายุก็ต้องพูดนโยบายอื่นๆ ควบคู่ เช่น นโยบายภาษี นโยบายการศึกษา และนโยบายของวัยอื่นๆ ด้วย สมมติว่า คนที่มีระดับการศึกษาสูงก็มีแนวโน้มจะหาเงินได้มากขึ้น หาเงินได้มากขึ้นก็มีโอกาสออมได้เยอะขึ้น และออมได้เยอะขึ้นก็เพิ่มโอกาสเป็นคนแก่ที่มีความสุขมากขึ้น ทุกอย่างมันเชื่อมกันหมดเลย

นโยบายที่ดีไม่ได้มองแค่ช่วงวัยใดวัยหนึ่ง แต่ต้องดูชีวิตคนทั้งหมด ตั้งแต่เกิด แก่ เจ็บ และตาย

ใช่เลย มันคือการวางนโยบายที่มองการพัฒนาคุณภาพชีวิตตั้งแต่ต้นทางไปจนถึงปลายทาง ซึ่งต้องสอดคล้องกัน ถ้ารัฐบาลอยากจะทำโครงสร้างให้ดีขึ้น สิ่งที่ต้องเริ่มทํา คือ ปฏิรูปการศึกษา สะสมทุนมนุษย์ไว้ คิดง่ายๆ ว่า พอมีความรู้คนจะมีแนวโน้มเข้าถึงการดูแลตัวเองมากขึ้น มีสุขภาพดี เลือกที่จะดื่มเหล้าหรือสูบบุหรี่อย่างพอดีมากขึ้น ดีกว่านั้นก็ไม่ยุ่งเกี่ยวเลย การศึกษาดีก็หาเงินได้ แถมการศึกษาก็เป็นพื้นที่ที่ทําให้เราสามารถมีสังคมมีเพื่อนที่ดีได้ด้วย ฉะนั้น การลงทุนด้านนี้มันจะส่งผลตั้งแต่เกิดไปจนตาย แต่ว่านโยบายอื่นๆ ก็ยังต้องทําคู่กันด้วยนะ

ชีวิตผู้สูงอายุสามารถสะท้อนคุณภาพชีวิตคนทั้งประเทศได้ เพราะผู้สูงอายุอยู่ในกลุ่มคนเปราะบาง เวลาคนเรามีความทุกข์ ถ้าเป็นคนวัยทํางานอาจจะยังจัดการได้ มีทางเลือกเยอะ แต่เวลาผู้สูงอายุมีความทุกข์ เขาจะจัดการได้ยาก เช่น เราอายุ 70 อยากเดินออกไปซื้อของ แต่เจอฟุตบาทไม่ดี เดินบนนถนนก็กลัวโดนรถเฉี่ยว ยิ่งถ้าล้มก็มีโอกาสบาดเจ็บร้ายแรง สิ่งเหล่านี้คือความเปราะบางของคนสูงวัย ถ้าเราไม่สามารถจัดการให้คนเปราะบางใช้ชีวิตอยู่ในสังคมได้ มันแปลว่า เรายังทํางานเรื่องคุณภาพชีวิตประชาชนได้ดีไม่พอหรือเปล่า