“อย่ายัดเยียดให้ผมเป็นคนประเทศอื่นเลย” ฟังเรื่องจริงจาก ‘โชไอซ์ ปาทาน’ มุสลิมมะริด ที่คนทั่วไปไม่คิดว่าเป็นคนไทย

การทำงานของเครือข่ายการแก้ปัญหาสัญชาติใน 4 จังหวัด

ปัจจุบันโชไอซ์เป็นหนึ่งในสมาชิกเครือข่ายการแก้ปัญหาสัญชาติใน 4 จังหวัด ได้แก่ ประจวบคีรีขันธ์ ชุมพร พังงา และระนอง ภารกิจของเครือข่ายนี้อยู่ที่การแก้ปัญหาสถานะบุคคลและสัญชาติให้กับคน 2 กลุ่ม ซึ่งก็คือคนไทยพลัดถิ่นและกลุ่มมุสลิมที่อพยพมาจากพม่า เป็นการทำงานร่วมกับมูลนิธิชุมชนไท เครือข่ายที่ทำงานกับคนไร้รัฐ ไร้สัญชาติในไทย และสำนักสนับสนุนสุขภาวะประชากรกลุ่มเฉพาะ สำนักงานกองทุนสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ (สสส.)

นิยามของกลุ่มคนไทยพลัดถิ่นตามพระราชบัญญัติสัญชาติ ฉบับที่ 5 คือ กลุ่มคนที่อยู่ในดินแดนที่เสียไป เนื่องจากการแบ่งพรมแดนในอดีต ดินแดนเดิมที่เคยเป็นของไทยอย่างจังหวัดมะริด ทวาย และตะนาวศรี ถูกแบ่งไปอยู่ฝั่งพม่า คนไทยที่อยู่อาศัยในพื้นที่ดังกล่าว จึงกลายสภาพเป็นคนที่อาศัยอยู่ในพื้นที่ของพม่าทันที

แต่พม่าเองก็บอกว่า ประชากรเหล่านี้เป็นคนไทย เนื่องจากวัฒนธรรม ประเพณี ของคนไทยในพื้นที่นี้มีความแตกต่างจากชาวพม่า ทำให้บางคนถูกนับเป็นพลเมืองชั้นสอง ส่งผลต่อการใช้ชีวิต เช่น ถูกข่มเหงรังแก เอารัดเอาเปรียบ สุดท้ายพวกเขาตัดสินใจอพยพกลับมาในดินแดนไทยอย่างต่อเนื่อง แต่เพราะยังไม่มีเอกสารทางกฎหมายที่บ่งบอกว่า เขาเป็นคนไทยและการรับรองสัญชาติแบบชัดเจน สถานะพวกเขาตอนนี้จึงเป็น ‘คนไทยพลัดถิ่น’

อีกหนึ่งกลุ่มที่โชไอซ์ทำงานด้วย คือ กลุ่มมุสลิมไทยพลัดถิ่น หรือที่เรียกกันว่า ‘มุสลิมจากพม่า’ โดยมุสลิมมะริดเป็นหนึ่งในกลุ่มมุสลิมจากพม่า พวกเขาเป็นกลุ่มคนที่นับถือศาสนาอิสลามอาศัยอยู่ในจังหวัดมะริด หรือเขตตะนาวศรี และจังหวัดอื่นๆ ในประเทศพม่า เดิมทีพื้นที่มะริดก็เคยเป็นดินแดนของไทยเช่นเดียวกัน เนื่องจากถูกกดขี่และไม่ได้รับความยุติธรรม ชาวมุสลิมจากพม่าจึงตัดสินใจหนีเข้ามาในประเทศไทย 

“ถ้าทำไร่ทำนา 70% ของกำไรที่ได้ จะต้องเอาไปแบ่งให้กับรัฐ หรือถ้าเลี้ยงวัวเลี้ยงควาย ก็มักจะโดนทหารขโมยไปหมด แล้วพวกเราก็นับถือศาสนาอิสลาม ต่างจากชาวพม่าส่วนใหญ่ที่นับถือพุทธ ทำให้ยิ่งโดนเลือกปฏิบัติกว่าเดิม” โชไอซ์เล่าถึงประสบการณ์ตรงที่พ่อแม่เขาพบเจอ

ปี 2535 เป็นช่วงเวลาที่กลุ่มคนไทยพลัดถิ่นและกลุ่มมุสลิมจากพม่าทยอยหลบหนีเข้ามายังประเทศไทยมากขึ้น เพราะได้รับผลกระทบจากการปราบปรามชนกลุ่มน้อยของรัฐบาลทหารพม่า พวกเขาต่างถูกกดขี่ และถูกเกณฑ์ไปเป็นแรงงานอย่างไม่เต็มใจ ทั้งคนไทยพลัดถิ่นและมุสลิมจากพม่า เลยตัดสินใจหลบหนีเข้ามาในบริเวณชุมพร ประจวบคีรีขันธ์ ระนอง และตราด ในช่วงเวลาที่ไล่เลี่ยกัน

การต่อสู้เพื่อให้ได้สัญชาติเดินทางมานานกว่า 20 ปี และ 11 ปีให้หลังจากที่มีพระราชบัญญัติสัญชาติ (ฉบับที่ 5) พ.ศ. 2555 เครือข่ายเข้าแก้ไขในระดับอำเภอ ไปจนถึงระดับปฏิบัติ แต่สิ่งที่ยังเป็นอุปสรรคของการทำงานก็ยังมีอยู่หลายอย่าง หลักๆ ที่โชไอซ์สัมผัสได้ คือ งบประมาณในการทำงานไม่เพียงพอ รวมไปถึงจำนวนเจ้าหน้าที่ ไม่มีอุปกรณ์ในการดำเนินงาน ตัวพวกเขาเองก็เคยถูกกล่าวหาว่าไปเพิ่ม ‘ภาระงาน’ ให้กับเจ้าหน้าที่

“ตอนที่ผมไปขอเอกสารช่วยพี่น้องให้ได้สัญชาติ ผู้มีอำนาจคนหนึ่งตบโต๊ะ แล้วไล่ผมออกไป แถมยังพูดอีกว่า ‘คุณมีอำนาจอะไรมาสั่งผม ผมสอบปลัดเข้ามา ไม่ได้จับสลากมา’ ยังโชคดีที่เขาไม่ได้ทำร้ายผม”

เมื่อสิทธิที่ควรจะมีดันถูกมองว่าเป็นภาระของเจ้าหน้าที่ โชไอซ์บอกว่า เขาเองก็ไม่ได้อยากจะเป็นภาระของใคร แต่การมีบัตรประชาชน คือ สิทธิที่ทุกคนพึงมี ตัวเขารวมถึงพี่น้องคนไทยพลัดถิ่นอื่นๆ ก็คือมนุษย์คนหนึ่งที่ควรได้รับสิทธิ์นี้เช่นเดียวกัน

เนื่องจากการยื่นขอสัญชาติเป็นกระบวนการที่มีความซับซ้อน อาจจะใช้เวลานานได้ เช่น หากมีคนขอแก้ไขสัญชาติทั้งหมด 1,000 คน จะมีคิวทำเอกสารตามลำดับเลข แต่ถ้าหากคิวก่อนหน้าไม่มารายงานตัวหรือมาแก้ไข คิวถัดไปก็ไม่สามารถดำเนินการได้ เนื่องจากต้องรอให้สำเร็จไปทีละคิวก่อน มีกรณีที่คิวก่อนหน้าเป็นคนที่เสียชีวิตไปแล้ว เจ้าหน้าที่จำเป็นต้องดำเนินเรื่องของคนตายให้เสร็จก่อน ทำให้ระยะเวลาการขอสัญชาติคนถัดมายืดเยื้อและยาวนานขึ้น

คำว่า ‘ยาวนาน’ สำหรับโชไอซ์ไม่ใช่แค่หลักวันหรือหลักเดือน แต่คือหลักปี ในหลายกรณีการขอสัญชาติใช้เวลาลากยาวไปมากกว่า 10 ปี เลยก็ว่าได้

“บางคนได้สัญชาติไม่ถึงอาทิตย์ก็ตายเลยก็มี ผู้เฒ่าคนหนึ่งยื่นขอสัญชาติมา 10 กว่าปี เขาบอกว่า ‘ถ้ากูได้สัญชาติเนี่ย กูคงตายตาหลับ’ ท้ายที่สุดได้สัญชาติตอนปีที่ 11 แต่ยังไม่ทันได้ใช้สิทธิ์อะไรเลย ลุงก็ตายก่อนแล้ว”

เรื่องเล่าจากหนึ่งในกลุ่มคนไทยพลัดถิ่นที่โชไอซ์ได้เข้าไปช่วยเหลือ มีผู้สูงอายุหลายคนที่บางคนอายุเฉียด 100 ปี แต่ทางราชการก็ยืนยันให้ต้องหาญาติพี่น้องมาเป็นพยานพิสูจน์สัญชาติ ซึ่งในความเป็นจริงญาติพี่น้องของผู้เฒ่าเหล่านี้ ก็อาจล้มหายตายจากไปแล้ว โชไอซ์บอกว่า นี่เป็นเพียงตัวอย่างหนึ่งเท่านั้น ยังมีอีกหลายร้อยชีวิตที่รอการได้สัญชาติอยู่วันแล้ววันเล่า บางคนได้แล้ว แต่บางคนแม้แต่เรื่องคืบหน้าก็ยังไม่มีเลย

วรรณธิดา เมืองแก้ว เจ้าหน้าที่จากมูลนิธิชุมชนไท เสริมด้วยว่า ในแง่ของกฎหมายยังพบความคลุมเครือในด้านการกำหนดคุณสมบัติของคนทั้งสองกลุ่มนี้ เช่น กลุ่มมุสลิมจากพม่ายังไม่มีความชัดเจนว่า ตามกฎหมายควรระบุให้เขาเป็นผู้พลัดถิ่นสัญชาติพม่า หรือ ผู้หลบหนีจากพม่า เป็นต้น สิ่งนี้นำไปสู่ความล่าช้าของระบบการตรวจสอบสถานะ และพัฒนาสถานะในระดับต่อๆ ไป

ไม่ใช่แค่ระบบที่ไม่เอื้อ ประสบการณ์ที่โชไอซ์เจอมา เจ้าหน้าที่ในบางพื้นที่ก็ไม่เต็มใจที่จะช่วยเช่นเดียวกัน เพื่อนคนไทยพลัดถิ่นคนหนึ่งของเขา ยื่นขอสัญชาติมาเป็นเวลา 8 ปี ก็ยังไม่สำเร็จ แต่พอเป็นคำสั่งจากผู้มีอำนาจท้องถิ่น เพื่อนของโชไอซ์ก็ได้คำตอบทันทีว่า ต้องแก้ไขเรื่องอะไร ด้วยเหตุนี้เองทำให้โชไอซ์เข้าใจในกระบวนการและวิธีการเพื่อการขอสัญชาติมากขึ้น 

แม้รู้ดีว่าเป็นเรื่องที่ยากมาก แต่โชไอซ์และเครือข่ายฯ ก็ยังยืนยันที่จะทำหน้าที่ช่วยเหลือพี่น้องคนไทยพลัดถิ่นและพี่น้องมุสลิมมะริดต่อไป เพราะบัตรประชาชนใบเดียวมันสามารถเปิดโอกาสในชีวิต และเปลี่ยนชีวิตของคนไปได้เลย มันเป็นสิ่งเดียวที่ยืนยันว่าพวกเขาคือคนไทย และต้องเข้าถึงสิทธิสวัสดิการของไทย ไม่ว่าจะเป็น เงินรายเดือนสำหรับผู้สูงอายุ การรักษาพยาบาล การศึกษา และสิทธิอื่นๆ อีกมากมายที่มนุษย์คนหนึ่งพึงจะมี